Zeytinin, tüm ağaçlar aleminde ayrı bir yeri vardır. Zeytin, kadim kültürler yaratmış bir ağaç. Akdeniz toprağının neresine gidersek gidelim, bize hem geçmişi hem geleceği anlatan kutsal bir ağaç.

Zeytin Oleaceae ailesinden geliyor. Zeytinin atası olarak kabul edilen yabani bir meyve ağacı olan Olea ile aynı aileden. Olea’nın dünyada yaklaşık 30 türünden en çok bilineni ise Doğu Akdeniz kökenli Olea Europea. Yabani ve ıslah edilmiş olan iki türü var bu cinsin. Islah edilmiş olanına ise Olea Europea sativa deniyor. Fosil kalıntılarını araştıran bilim insanları, zeytinin geçmişinin 50 bin yıl öncesine uzandığını söylüyor. İnsanlar zeytini tarım için ıslah etmeden, binlerce yıl önce de Orta Afrika’dan Kafkaslara geniş bir coğrafyada, yabani zeytin ağaçları doğal ortamında yetişiyormuş. Yabani zeytin ağacı, yani Olea europea oleaster’in doğduğu yer ise Anadolu. Kökü tarih öncesine dayansa da yabani zeytin ağacının kaç bin yaşında olduğunu, zeytin ağacının ilk kez ne zaman ıslah edildiğine dar bilgilerimiz yeterli değil. Arkeobotanikçiler, tarihçiler ve arkeologlar arasında tam bir görüş birliği yok.

Olea europea, ağaçtan çok dikenli bir çalı görünümünde. Yaprakları daha geniş ve kültür zeytininden daha küçük meyveler veriyor bu çalı görünümlü ağaç. Doğu Akdeniz’de yapılan kimi polen analizi çalışmalarına göre, zeytin ağacı tarımın yükselişte olduğu MÖ 550-640 yılları arasında bölgeye hükmetmeye başlamış. Arkeolojik kanıtlar, Taberiye Gölü kıyısında yaşayan yarı göçmen avcı toplayıcıların MÖ 19.000’lerden beri çok miktarda yabani zeytin topladığını gösteriyor. Neolitik çağ sonunda, insanlar zeytin meyvelerini topladıktan sonra, yağı için ezmeye de başlamışlar. Kalkolitik çağda da üretim giderek artmış.

Yabani çalılıktan kültür ağacına geçiş, çok uzun ve yavaş bir süreçten sonra olur. Çünkü zeytin geç olgunlaşan ve geç meyve veren bir ağaç. Daha büyük, etli, yağlı meyvelerin elde edilmesi için ise yabani ağaçlarla kültür ağaçlarının sürekli çaprazlanması gerekiyor. Zeytin ağacının çok uzun ömürlü bir ağaç olması, iyi bakılırsa yüzlerce yıl ürün verebilmesi de toprağın değerini artıran bir unsur. Bu yönüyle de zeytin, yerleşik yaşam biçimiyle ve kültürle çok sıkı bir bağ içinde.

Antik dönemden beri hayatımızda

Zeytin, Romalılara ve Yunanlılara da Doğu Akdeniz’den geliyor. Romalılar zeytini çok sevmiş ve doğal acılığını almak için salamura yaptıkları zeytinleri yemek masasına taşımışlar. Kuzey Afrika, Güney İtalya ve Endülüs’e de zeytinlikler, sulama sistemleri kurmuşlar. Antik çağlardan beri insanoğlunun hep hayatının içinde olmuş bir ağaç; öyküsü de hala devam ediyor. Akdeniz tarihinin, uygarlık tarihinin ayrılmaz bir parçası olan zeytini, Kıbrıs ve Girit’e de MÖ 3000 yıllarında Ortadoğulu denizciler götürmüş. Zeytin kelimesinin kökeni de bu kutsal bitkinin Akdeniz’e ait olduğunu gösteriyor. Türkçe’de ve birçok Batı dilinde zeytin anlamında kullanılan sözcükler, Doğu Akdeniz kökenli iki sözcükten türemiş. Eski Girit’te elaiwa sözcüğü hem zeytin hem yağ anlamına geliyor. Semitik bir sözcük olan ulu da aynı anlamda kullanılmış ve giderek Yunanca’daki oleum ve Latince’deki oli sözcüklerine dönüşmüş.

Sonsuz yaşama gücü olan "ölmez ağaç"

Antik dönemde Mısırlılar Tanrı Osiris’in karısı İsis’in insanlığa zeytinciliği öğrettiğine; Yunanlılar zeytin ağacının Bilgelik Tanrıçası Athena’nın insanlığa bir hediyesi olduğuna inanırlar. Tarihçi Herodot’un yazdıklarından Athena’nın, moriae diye bilinen  kutsal zeytin ağaçlarının özel yasalarla korunduğunu anlıyoruz. Tek tanrılı dinlerin kutsal kitaplarında da zeytin ve zeytinyağı sıkça anılıyor. İslamiyet’te, zeytin ağacının kökeni Adem’in yeryüzüne indiği günlere dek götürülüyor. Hıristiyanlar, Kudüs’teki Süleyman Tapınağı’nın kapılarının ve İsa’nın çarmıha gerildiği haçın da Adem’in mezarında yetişen bu ağaçlardan yapıldığına inanıyor. Osmanlı’da ise zeytinin bereket getirdiğine, tılsımına inanılmış.

Bu efsanelerin pek çoğunda zeytin ağacı düzeni, yerleşikliği, bolluğu, ölmezliği, yeniden doğuşu anlatıyor, yani hayatı ve barışı temsil ediyor. Bunun zeytinin fiziksel yapısıyla da bir bağı olmalı. Zeytin ağacı bir kez toprağa tutunduktan sonra kolay kolay ölmez, öldüğü sanıldığı anda köklerinden yeni filizler verebilir. Yaprakları yaz kış yeşil olan ağacın neredeyse sonsuz bir yaşama gücü var.

Mitolojide Zeytin Ağacı

Zeytin ağacı, Akdeniz bölgesinde binlerce yıldır kültürel ve ekonomik bir öneme sahip olmuştur. Bu nedenle, çeşitli efsaneler ve mitolojik hikayeler onunla ilişkilendirilmiştir. İşte bazı zeytin ağacıyla ilgili efsaneler: 

Athena ve Poseidon Yarışı

Efsaneye göre, Yunanistan'ın Attika bölgesinde, Athena ve Poseidon arasında bir yarış düzenlenmiştir. Yarışın ödülü, yeni bir kent kurmak için kullanılabilecek bir su kaynağıdır. Athena, bir zeytin ağacı dikerek kaynağı yarattı, Poseidon ise deniz suyu çıkardı. Zeus, Athena'nın zeytin ağacı fikrini daha yaratıcı bulduğu için onu kazanan ilan etti. 

Zeytin Ağacı ve Kral Midas

Kral Midas'ın yanından bir asya kargası geçerken, Midas onu yakalar ve onu serbest bırakmaya karar verir. Tanrı Dionysus, Midas'ın cömertliğinden etkilendiği için ona bir dilek hakkı verir. Midas, her şeyi altına çeviren dokunuşundan vazgeçmesini diler, ancak dilek onun başına bir bela getirir. Midas'ın dokunuşu artık yiyecekleri bile zehirli hale getirir. Ancak, Midas'ın dokunuşundan etkilenmeyen tek şey, zeytin ağacıdır. 

Aeneas ve Kral Latinus

Romalı yazar Vergilius'un destanı Aeneis'e göre, Aeneas Latium'da bir kent kurmak istediğinde, kral Latinus onu karşılamaya gelir. Aeneas, bir mızrak yere saplandığında bir zeytin ağacının büyüdüğünü görür ve buranın kentlerini kurmak için ideal bir yer olduğunu düşünür. 

Zeytin ağacı, antik çağlardan bu yana insanların hayatında önemli bir yere sahip olmuştur. Kültürel ve ekonomik değerinin yanı sıra, çeşitli efsanelere ve mitolojik hikayelere konu olması da onun önemini vurgulamaktadır. Athena ve Poseidon yarışından İsa'nın çilesine kadar, zeytin ağacı pek çok farklı kültürde farklı anlamlar taşımıştır. Ancak, genel olarak barış, sağlık, bereket ve zenginlik gibi pozitif özelliklerin sembolü olarak kabul edilir. Bugün de, zeytin ağacı ve onun meyvesi olan zeytinyağı, dünya genelinde sağlık ve lezzet açısından popülerliğini korumaktadır.