Manolya, manolyagiller (Magnoliaceae) familyasından Magnolia cinsini oluşturan her dem yeşil ve yaprak döken odunsu bitki türlerinin ortak adı. Kuzey Amerika'nın doğusu, Orta Amerika, Batı Hindistan ve de Doğu ve Güneydoğu Asya'yı kapsayan yayılış alanı var.

Manolya Ağacı Nedir?

Tür adını, Montpellierli Fransız botanikci Pierre Magnol'dan (1638-1715)  alan manolya, gezegenimizin en eski bitkilerinden biri. Yaklaşık 140 milyon yıl önce başlayan, Kretase döneminde dünyada, polenlerini taşımak için rüzgara bağımlı bitkiler olan kozalaklı ağaçlar, ginkgolar ve sikadlar sınırsızca yayılırken, manolyanın atası olan Magnoliidler gibi ilk çiçekli bitkiler, şaşırtıcı bir evrim sürecinden sonra polenleri yaymak için böcekleri aracı olarak kullanıp  karşılığında onları ödüllendirmeye başlamışlardı.

Böceklerle birlikte evrim geçiren manolyanın onlara sunduğu ödül, besleyici polenleriydi. O zamanlar henüz arılar dünya üzerinde olmadığı için nektara da gerek yoktu. Ortaklık ettikleri böcekler onlara zarar vermesin diye kösele gibi son derece dayanıklı yapraklar geliştirmişler. Manolya çiçeklerinin karpelleri de böceklerden zarar görmeyecek biçimde evrimleşmiş. Dünya'nın tüm dramatik değişimlerinden sağ çıkan manolyalar, bu uyum becerilerini büyük ölçüde böceklere karşı çok dirençli olmalarına borçlular...  

Manolya'nın Tarihteki Yeri

Anavatanı Amerika olan Magnolia grandiflora, parlak yaprakları arasında yaz ve sonbaharın başlarında büyük küresel, kokulu, kremsi beyaz çiçekler üretiyor. Ağacın yaprakları görünmeden önce neredeyse baskın bir limonsu kokuyla açıyor.  7-10 cm boyutlarında koni benzeri, odunsu bileşik meyveleri olgunlaştıktan sonra yarılıp içinden, kuşların, sincapların çok sevdiği parlak kırmızı renkte tohumlar çıkmaya başlıyor. Doğal habitatlarında 36 m boya ulaşabilen manolyaların sert ve dayanıklı ahşabı mobilya ve kaplamalarda da kullanılmış. Kereste olarak manolya ağaçları girift oyma işleri, mobilyalar ve baskı kalıplarında kullanılan yumuşak, krem renginde bir odun sağlıyor ama yavaş büyüyen bir ağaç olduğu yerini başka ağaçlara bırakmış.

Manolya, o bölgede bolca bulunduğu için "manolya devleti" diye anılan Mississippi ve Louisiana'nın resmi çiçeği.  Amerikan İç Savaşı'nda Konfederasyon ordusunun bir amblemi olarak ve  1952 yılında da eyalet çiçeği olarak Mississippi'nin ilk bayrağında kullanılmış; Georgia'da herkes şans ve istikrar getireceğine inandığı için manolya ağacı dikermiş. Güneylilerin gelin buketlerinde, evlilik törenlerinde de saflığın ve asaletin sembolü olarak gelenekselleşmiştir beyaz manolyalar...

Çin kültüründe ise manolya ağacı saflığı ve asaleti; ayrıcı Yin'i yani evrenin dişil öğesini simgeliyor; Japonya'da da benzer anlamıyla manolya çiçeğine "doğa sevgisini, asaleti, azim ve onuru" sembolize ettiği için "hanakatoba" denirmiş. Ağacın şifa gücü de biliniyormuş. Geleneksel Çin tıbbında manolya ağacının kabuğu, uyku getirmesi için kullanılırmış. Çinliler de  Japonlar da manolyayı astım, öksürük, baş ağrısı, stres kaygı, kilo kaybi, karın ağrısı ve mide rahatsızlıklarının tedavisinde kullanmışlar. Çin, Japonya ve Kore'de yetişen, güzel kokulu Magnolia sieboldii ise Kuzey Kore'nin ulusal çiçeği... Kore manolyası ya da Oyama manolyası diye de biliniyor. Ormanların alt kısımlarında yetişen, büyük çiçekli bir çalı.

Birçok türün yenebilir çiçekleri var... İngiltere'de M. Grandiflora'nın taç yaprakları salamura ediliyor ya da baharat olarak; Bazı Asya mutfaklarında da  tomurcuklar salamura edilip pirinci tatlandırmak ya da çay kokusu vermek için kullanılıyormuş.  Japonya'da M. hypoleuca'nın körpe yaprakları ve çiçek tomurcukları ızgara ve sebze olarak yenirken; daha olgun yaprakları kurutulup toz haline getirilip baharat olarak yemeklere katılırmış. Japonya'nın kimi bölgelerinde  bir başka manolya türü,  M. obovata'nın yaprakları yiyecekleri sarmak ve yemek pişirmek için kullanılırmış.  Geleneksel Çin tıbbında binlerce yıldır hou po olarak bilinen M. officinalis'in kabuk ve çiçek tomurcukları ile Japonya'da kōboku diye anılan M. obovata da benzer amaçlarla kullanılıyor.

Birçok bitki avcısı, bu güzel ağaçların peşinde düşmüş. Amerika Birleşik Devletleri'ni doğusuna keşif yolculuklarına çıkan İngiliz doğa bilimci Mark Catesby, manolyanın ilk toplayıcılarından biriydi; 1726'da, ABD'nin kurulmasından 50 yıl önce büyük çiçekli manolya, Magnolia grandiflora tohumunu  Amerika'dan alıp İngiltere'ye getirmişti. Catesby'in getirdiği manolya, aslında Avrupa'da kültüre alınan, yetiştirilen ikinci manolya türüydü bu. 1688'de İngiltere'ye getirilmiş olan  ilk manolya, İngiliz botanikçi ve misyoner John Bannister, Amerika'nın Virginia bölgesine yaptığı seyahatlerden daha bodur, yaprak döken bir tür olan Magnolia virginiana olmuştu.

Amerika'dan İngiltere'ye

Magnolia virginiana Florida'dan Long Island ve New York'a Amerika'nın doğusunda, Atlantik kıyısının alçak kesimlerinde yetişiyor. 8-14 cm çapında kremsi beyaz renkte çiçeklerinin, vanilya benzeri güçlü bir koku da yayıyormuş. İlk geldiğinde Avrupa bahçelerinde gözde olmuş, yüzyılın ortalarında  özellikle  İngiltere'de bu Magnolia virginia türlerini dikme yarışı başlamış;  ama sonra daha büyük beyaz çiçekleri olan Magnolia grandiflora'nın gölgesinde kalmış.

Manolya, melezlenmeye çok uygun bir ağaç... Sürekli yeni kültivarları geliştirilmiş; daha erken yaşta, çok daha etkileyici çiçeklere açan tür yetiştirmede başarılı sonuçlar elde edilmiş.  Yıldız manolya çalısı (M. stellata) ve  mor çiçekli manolya  (M. × soulangeana) gibi bazı türleri, yapraklar gelişmeden önce, ilkbaharda; M. virginiana ve M.  grandiflora gibi türleri ise ilkbahar sonu veya yaz başında çiçek açıyor. Magnolia × soulangeana da en popüler bahçe manolyalarından biri, M. liliiflora ve M. denudata türlerinin  bir melezi... ABD'nin doğusunda, yerli tür  büyük çiçekli magnolia grandiflora'nın dışında, gölge ağacı olarak tercih edilen M. acuminata, M. virginiana , M. tripetala ve M. macrophylla türleri de yetiştiriliyor.

İskoç botanikçi George Forrest da 1905 yazında, 17 kişilik yerel bitki toplayıcısından oluşan ekibiyle Yunnan'ın Tibet sınırına yakın bölgede çok sayıda bitki, herbaryum örneği ve tohum toplamış ama Tibet İsyanı'nda Budist lamaların saldırısına uğrayınca o ve ekibinden sadece bir kişi bu katliamdan kılpayı kurtulmuştu. Tibet'te bir başka etnik grup, bir Nahi onu Çin'den kaçırana dek Lamalardan kaçmak zorunda kalmıştı. Bu acı deneyim onu yıldırmaz tabii, koleksiyonuna yeni türler eklemek için yüksel meblağlar ödemeye hazır koleksiyoncular için yedi kez gider Yunnan bölgesine...  Sekiz Manolya türü, orman gülleri, Himalaya andromeda çiçeği dahil,  31.000 bitki toplamayı başarmıştı.  Bir diğer manolya avcısı da  1.000'den fazla bitki türünü toplamış olan Ernest Henry Wilson.  O da 1900'lerin başında Çin'e ve Japonya'ya keşif gezilerine çıkmış, M. wilsonii, M. dawsoniana, M. delavayi, M. sprengeri, M. officinalis, M. sinensis, M. sargentiana ve M. robusta gibi sekiz yeni türü tanıtmış.

Bizim bahçelerimize ise Avrupa'dan, 1800'lerde gelmiş, kısa bir zaman içinde de saray, köşk ve yalıların bahçelerini süslemeye başlamış.  Baltalimanı Kemik Hastalıkları Hastanesi, Ihlamur Kasrı, tarihi Beykoz fidanlığı ve Dolmabahçe Sarayı'ndaki görkemli manolyaları gibi...

Peyzaj Mimarisinin Bir Numaralı İsmi

Manolya ağacı, peyzaj mimarlığında yaygın olarak kullanılan bir ağaç türüdür. Bu ağaç türü, güzel ve büyük çiçekleri ile tanınır ve bahar mevsiminde peyzajlara güzel bir renk katar. Manolya ağacı ayrıca yaprak dökmeyen bir ağaç türüdür, bu nedenle peyzajın her zaman yeşil kalmasını sağlayabilir.

Peyzaj mimarlığındaki kullanımı, birçok farklı amaçla olabilir. Örneğin, manolya ağacı, bir konut veya iş yeri peyzajında görsel bir vurgu oluşturmak için kullanılabilir. Ayrıca, bu ağaç türü, peyzajın özellikle bahar aylarında çekici olmasını sağlamak için bir dizi manolya ağacı dikilerek bir manolya bahçesi oluşturulabilir.

Manolya ağacı, hem tek başına hem de gruplar halinde dikilebilir. Bu ağaç türü, çeşitli peyzaj stillerine uygun şekilde kullanılabilir, örneğin modern bir bahçe tasarımında ya da klasik bir Avrupa bahçesi tasarımında kullanılabilir.

Manolya ağacı, peyzaj mimarlığında çok yönlü bir ağaç türüdür ve birçok farklı amaç için kullanılabilir. Bu ağaç türü, baharın gelmesiyle birlikte peyzaja canlılık katar ve aynı zamanda peyzajın yapısına katkıda bulunarak estetik bir görünüm sağlar.